धरानका मेयर हर्क साम्पाङको चारित्रिक चरित्र यतिखेर विरोधाभाषपूर्ण प्रदर्शित भइरहेको छ । साम्पाङ आफूले आफैँलाई विरोधाभाष बनाउँदै आइरहेका छन् । अराजकपूर्ण अराजनीतिक राजनीतिको व्याप्त विकृतिको विरुद्ध चलेको 'स्वतन्त्र मुभमेन्ट' अन्तर्गत मेयरको रूपमा धरानले जन्माएको पात्रको रूपमा देखा परेका साम्पाङ यति बेला “श्रमदान वा भ्रमदान ?” को गम्भीर प्रश्नले घेरिएका छन् ।

मपाईँत्व प्रवृत्तिले भरिपूर्ण पात्र हर्क साम्पाङ :

१. मेयर हुनुपूर्व राज्यलाई प्रश्न गर्ने तथा कार्यकक्षमै प्रवेश गर्दै कार्यालय प्रमुख प्रति अभद्र तथा अमर्यादित रूपमा प्रस्तुत हुने साम्पाङ, आजभोलि साम्पाङलाई प्रश्न गर्नेहरू तथा साम्पाङको कार्यकक्ष मै प्रवेश गरेर फेसटुफेस गर्नेहरू प्रति साम्पाङको विभेदपूर्ण कार्यशैली पहिलो विरोधाभाष हो ।

२. राज्यद्वारा हुने विभेद विरुद्ध सशक्त आवाज उठाउने हर्क साम्पाङ आज उनकै शासकीय शैली विरुद्ध आवाज उठाउनेहरू प्रति साम्पाङको शत्रु झैँ तथा दुस्मनीपूर्ण कार्यशैलीयुक्त प्रवृत्ति दोस्रो विरोधाभाष हो ।

३. जनताको आवाज बोल्ने हर्क साम्पाङ आजभोलि त्यही जनतालाई देशद्रोही भन्दैछन ! साम्पाङलाई समर्थन नगर्ने जनताहरू तथा साम्पाङको क्रियाकलाप प्रति वाहवाही नगर्ने मानिसहरू साम्पाङको नजरमा मान्छे नै होइन जस्तो गरी सामाजिक सञ्जालमा साम्पाङको प्रस्तुति तेस्रो विरोधाभाष हो।

हिट्लर र स्टालिनको झल्को दिने साम्पाङ प्रवृत्ति :

हिट्लर र स्टालिनमा पनि मपाईँत्व प्रवृत्ति व्याप्त भएको कुरा इतिहासका पानामा पढ्न पाइन्छ । हर्क साम्पाङले प्रस्तुत गरिरहनु भएको प्रस्तुतिहरूको सारांश : आफू बाहेक कसैलाई योग्य नदेख्ने, आफू बाहेक कसैले पनि संसार चलाउन नसक्ने वा आफूले बाहेक अरूले संसार धान्नै नसक्ने, आफू बाहेक सबै बेइमान, संसारको एक्लो योग्य, संसारको एक्लो इमानदार, संसारको एक्लो बलवान भएको घमण्डीपूर्ण प्रवृत्तिलाई उदाउँदो तानाशाहको चरम रूपको कार्यशैली मानिन्छ । जुन शैली हिट्लर र स्टालिनमा थियो। जसले बिरोधीहरुलाई सखाप गरेर भए पनि आफ्नो हैकम, दबदबा र तथाकथित लोकप्रियता कायम गर्न रुचाउँथे। त्यही प्रवृत्ति धरानको मेयर साम्पाङको व्यक्तित्वले दिनहुँ झल्को दिइरहेको छ।

अब लागौँ 'श्रमदान कि भ्रमदान' ? तर्फ :

एक समय जनताका लागि सच्चा सेवकको छवि बनाएका मेयर हर्क साम्पाङ माथि अहिले ‘श्रमदानको नाममा भ्रमदान’ गरिरहेको आरोप लाग्न थालेको छ। प्रारम्भिक दिनहरूमा ‘हेलमेट लगाएर तथा कम्मरमा खुकुरी भिरेर मैला लुगामा लतपतिएको माटोमा देखिएको उनको छवि प्रशंसनीय थियो । तर समयसँगै झुटको पर्दामा परिणत भइरहेको देखिन्छ।

नक्कली डोर हाजिरी र नाटकीयता :

स्थानीय बासिन्दा र केही कर्मचारीहरूका अनुसार श्रमदान कार्यक्रमहरूमा देखिने भीड र सक्रियता धेरैजसो मञ्चित हुने गरेका छन्। जनप्रतिनिधिको हैसियतमा मेयर आफैँ उपस्थित भएर काम गरेको नाटक गरेता पनि त्यो एक ‘फोटो सेसन’ मात्र हुने गरेको भन्ने आरोपहरू उठ्न थालेका छन्। उनको मपाईँत्वका क्रियाकलापहरू अनुसार 'श्रमको वास्तविकता भन्दा लोकप्रियतावादी दृश्य मञ्चन' मात्रै त होइन ? खालको घटनाक्रमहरू देखिन थालेको छ । मेयर र उपमेयरमा कसको चैं डोर हाजिरी रेकर्ड सत्य हो भन्नेमा यतिखेर बहस भइरहेको छ । मेयर हर्क साम्पाङले “रकम नलिएको श्रमदान मात्रै” लेखिएको कैफियत कोलम सहितको डोर हाजिरी सार्वजनिक गरेका छन् भने उपमेयरले सार्वजनिक गरेको डोर हाजिरीको कैफियतमा केही नलेखिएको अर्थात् कैफियत कोलम खाली रहेको देखिन्छ । जसको अर्थ दैनिकी मजदुरी ज्यालामा कार्यहरू भइरहेको बुझिन्छ ।

साम्पाङले श्रमदान भनी गरेका कार्यहरूको पारदर्शिता छैन । दाताहरूले प्रदान गरेका सामाग्री, देश विदेशबाट उठाइएको अनधिकृत चन्दा, श्रमदान भनेर गरिएका कार्यहरूमा भएका खर्चहरू बारे अहिले सम्म हर्क साम्पाङकै जनता अन्योलमा छन् । साम्पाङले सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गरेका विवरण अनुसार श्रमदानको नाममा सहभागी हुने मानिसहरू कम्तीमा पनि दैनिक एक सय जनाको सङ्ख्यामा देखिन्छन् । दैनिकी रूपमा देखिने एक सय जनाको सङ्ख्याले भोकै काम गर्ने कुरै भएन ।

श्रमदानको दिनमा जहिल्यै मासु सहितको परिकार भोजन गर्ने गरेको कुरा  साम्पाङ आफैँले कबुल गरिसकेका छन् । त्यो पैसा कहाँबाट आइरहेको छ ? कति पैसा आइरहेको छ ? कति खर्च भइरहेको छ ? यसबारेमा साम्पाङलाई नै भोट दिने भोटर बिचरा अन्धकारमा छन् । देशमा चरम आर्थिक मन्दी छ, दिनहुँ व्यापारीहरू व्यवसाय छोडेर पलायन हुन बाध्य छन्, यस्तो अवस्थामा व्यापारीहरूले सामाग्रीहरू दान गरे होलान् ? आफ्नो दैनिकी रोजीरोटी छोडेर निःशुल्क आफ्नो श्रमलाई दान गर्न मानिसहरू गएका होलान् ? किनभने श्रमदान भनेर देखाइएका भिडियो चित्रहरू हेर्दा निम्न र मध्यम वर्गका मानिसहरू सहभागी भएको देखिन्छ । के त्यो वर्गका मानिसहरूले रोजीरोटी मारेर श्रमलाई दान गरे होलान् ? महत्त्वपूर्ण विरोधाभाष त के छ भने धरान आफैँमा धनी सहर हो । खानेपानीको सामान्य अभाव बाहेक धरानमा अधिकांश सबै कुरा पाइन्छ । धरान लाहुरे पारिवारिक चिनारी बोकेको सहर हो।  गरिबको रेखामुनी रहेका धराने वा सुकुम्वासीको रूपमा रहेका धरानेहरु पक्कै पनि दैनिकी ज्याला माया मारेर भावुकतामा श्रमलाई दान गर्न गएनन् होला । तर एक सय सङ्ख्यामा दश जना मानिस जो सम्पन्न छन् उनीहरू श्रमलाई दान गर्छु भनेर सकारात्मक भाव बोक्दै गएको कुरालाई नकार्न चैँ सकिन्न । साम्पाङको अपारदर्शीताको कारण यावत कुराहरू तथा प्रश्नहरू उठ्न बाध्य छ ।   

वास्तविक समस्याबाट ध्यान मोड्ने अभ्यास ?

धरानको खास समस्या जनस्वास्थ्य, पानी तथा फोहोर व्यवस्थापन जस्ता आधारभूत समस्याहरू समाधानको पर्खाइमा छन्। तर सामाजिक सञ्जालमा श्रमदानको प्रचार गर्दै जनताको नजर आफ्नो 'सदाचार' तर्फ मोडेर लोकप्रियतावादमा रम्न रुचाउने प्रवृत्ति जस्तो साम्पाङमा देखिन्छ। यस्तो हर्कतले काम भन्दा प्रचारमा बढी जोड दिएको पुष्टि गर्छ ।

बालेन, रेणु दाहाल, चिरबाबू महर्जन, गोपी हमालहरूले कहिल्यै पनि श्रमदानको हल्ला गरेर लोकप्रियतावाद प्रस्तुत गरेनन् । उनीहरूले एक बचन श्रमदानको लागि सार्वजनिक आह्वान गरिदिने हो भने हजारौँ मानिस उपस्थित हुने स्थिति छ, तर उनीहरूले कसैको पनि आजको युगमा श्रमदानको नाममा श्रमको मूल्य मार्न खोजेनन् । के उनीहरूले पनि साम्पाङले जस्तै श्रमदान भनेर बबाल गर्न सक्दैन थिए ? अवश्य सक्दथे । तर उनीहरूले पारदर्शी, प्रभावकारी र दीर्घकालीन रूपमा परिणाम निस्कने कार्यहरू मात्रै गर्दै आइरहेका छन् ।

मेयर रेणु दाहालले भरतपुर बनाउन श्रमदानको मञ्चन नगरीकन भरतपुर बन्यो । गोपी हमालले धनगढी बनाउन दुनियाँलाई तथानाम भन्दै गिटार बजाएर अराजक र अमर्यादित सङ्गीत गाउनु परेन । चिरबाबू महर्जनले ललितपुर बनाउन दुनियाँलाई ढुङ्गा नबोकाइकन पनि सुन्दर ललितपुर बन्न सम्भव भयो । बालेनले काठमाडौँलाई व्यवस्थित बनाउन शरीरमा माटो दल्दै सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट्याएर लोकप्रियताको भिख नमागीकन काठमाडौँ आज व्यवस्थित भएको छ । भक्तपुर बनाउन भक्तपुरका मेयरले कसैलाई पनि अपमान नगरीकन शालीनता पूर्वक सौन्दर्ययुक्त भक्तपुर बन्न सफल भयो।  

श्रमदान प्रति कार्ल मार्क्स अर्थात् मार्क्सवादी दृष्टिकोण :

मार्क्सले श्रमदान कार्यलाई शोषण भनेका छन् । श्रमको मूल्य नतोकीए सम्म श्रमिकको शोषण हो । श्रमदानलाई असमान सम्बन्धको सम्भावित माध्यम मानिएको छ र सामाजिक तथा आर्थिक संरचना शोषणयुक्त छ भने श्रमदान दमनको औजार हुनसक्छ ।

श्रमदान प्रति डेमोक्र्याटिक भीमराव अम्बेडकरको मान्यता अनुसार: श्रमको उचित मूल्य तोकिनुपर्छ । चाहे त्यो बौद्धिक होस् वा शारीरिक । मूल्य बिना गरिएको श्रमले श्रमिकको आत्मसम्मान खण्डित गर्छ । विशेषतः यदि त्यस्तो श्रम निर्धन, दलित वा सीमान्तकृत वर्गबाट अपेक्षा गरिन्छ भने ।

आधुनिक विकास शास्त्री अमर्त्य सेनको मान्यता अनुसार: समान अवसर र चेतानासाथ आधारित हुनुपर्छ नत्र यसले “अनिवार्य दान” को रूप लिन्छ र सामाजिक असमानता बढाउँछ ।

शिक्षाविद् पाउलो फ्रेरे को अनुसार : श्रमदान भनेको जानकारी आदान प्रदान होइन, चेतनाको सृजना हो । जब व्यक्ति पारिश्रमिक नलिई श्रम दिन्छ भने त्यो क्रान्तिकारी चेतनाको अभ्यास हो भनेका छन् भने महात्मा गान्धीको अनुसार श्रमदान एक नैतिक अभ्यास हो  र श्रमदान आत्मानुभूति र सामाजिक शुद्दिको औजार हो ।

खैर संसारका विद्द्वानहरुको जे-जस्तो बिचार वा मान्यता भए पनि श्रमदान केवल व्यक्तिको निजी इच्छा र व्यक्तिको स्वतन्त्रतामा निर्भर हुने कुरा हो । तर पनि मूल्य त्यागेर (बिना पारिश्रमिक) आफ्नो श्रम दान गर्नु सही हो वा गलत ? यसबारेमा समाजशास्त्र नैतिक दर्शन र राजनीतिक अर्थशास्त्रका लागि महत्त्वपूर्ण बहसको विषय भने पक्कै हो ।

निष्कर्ष :

एक निर्वाचित प्रतिनिधिले जनताको करबाट पाएको जिम्मेवारीलाई ‘सेल्फी अभियान’ मा सीमित गर्नु निराशाजनक हो। श्रमदान राम्रो अभ्यास हो तर त्यो पारदर्शी, प्रभावकारी र दीर्घकालीन परिणाम दिने हुनुपर्छ। नत्र भने, त्यो ‘भ्रमदान’ मात्रै हुन्छ, जुन नागरिकको विश्वासमा प्रहार हो ।

हर्क साम्पाङको नेतृत्वप्रतिको जनअपेक्षा अझै मरेको छैन। तर, त्यस्तो अपेक्षा पुरा गर्नका लागि जनमुखी काम, प्रभावकारी नीति र पारदर्शी अभ्यास आवश्यक छन् नत्र, श्रमदानको नाममा भइरहेको ‘दृश्य निर्माण’ मात्र इतिहासमा ‘नक्कली क्रान्ति’ को रूपमा दर्ज हुनेछ।